هشتمین پیش نشست علمی "همایش بین المللی حضرت ابوطالب(ع) حامی پیامبر اعظم(ص)" عصر روز چهارشنبه 10 دی 1399 در سالن جلسات مجمع جهانی اهل بیت(ع) به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در این نشست که با موضوع "بررسی دیوان های جمع آوری شده از اشعار حضرت ابوطالب(ع)" برپا گردید حجت الاسلام والمسلمین «محمدمهدی صباحی کاشانی» مدیر مسؤول مؤسسه فرهنگی تحقیقات و نشر حضرت ابوطالب(ع) و حجت الاسلام والمسلمین «محسن احمدی تهرانی» از اساتید سطح عالی حوزه علمیه قم به ارائه بحث پرداختند.
* جایگاه شعر در تاریخ و تأثیر اجتماعی
در ابتدای این نشست حجت الاسلام والمسلمین صباحی با تأکید بر اینکه "زندگانی حضرت ابوطالب(ع) ابعاد مختلفی دارد" گفت: اما ازآنجا که این نشست درباره اشعار ابوطالب(ع) و دیوان های منسوب یا جمع آوری شده ایشان است به مسأله شعر ابوطالب(ع) می پردازم؛ گرچه بررسی کامل اشعار حضرت ابوطالب(ع) فرصت بسیار زیادی می طلبد.
وی درباره جایگاه شعر در تاریخ عرب و تأثیر اجتماعی آن اظهار داشت: در آن برهه زمانی، شخصیت های بزرگ سیاسی، اجتماعی و معنوی برای پیشبرد کار خود از قالب شعر استفاده می کردند و یا شاعرانی را همراه خود داشتند. بعدها در دستگاه خلفای بنی امیه و بنی عباس نیز شاعران بسیاری وجود داشتند؛ چون ثمره کار شعرا در رسیدن به اهداف آنان مهم و دارای نقش تعیین کننده بود.
رئیس مؤسسه تحقیقاتی حضرت ابوطالب(ع) افزود: در آن زمان، در کنار خطابه و نثر، شعر دارای جایگاه خاصی بود و تأثیر آن از نثر بیشتر بود. می توان گفت که شعر در آن عصر کار رسانه های امروز را می کرد. مثلاً برای تحریک نیروهای نظامی در هنگامه نبرد، کارآمدی فراوان داشت و جنگاروران اشعاری سروده و می خوانند که رسا، مفید و کوتاه بود و در پی آن جمعیت زیادی برای جنگ حرکت می کرد. حتی در همین زمان خودمان، در جنگ ایران و عراق با شعر و سرود، ایجاد حماسه می کردند.
* حمایت ادبی از پیامبر اکرم(ص)
وی درباره نقش اشعار حضرت ابوطالب در حمایت از رسالت پیامبر(ص) عنوان کرد: قبل از هجرت، پیامبر(ص) در اقلیت و تحت فشار بود. همه مشرکان مقابل ایشان بودند و پیامبر(ص) عِدّه و عُدّه ای نداشت و عده قلیلی به ایشان ایمان آورده بودند. در این وضعیت و فضا، حضرت ابوطالب(ع) از پیامبر(ص) حمایت و در بگو مگوها سینه سپر می کرد تا پیامبر(ص) در پیشبرد اهداف، نقطه ضعفی نداشته باشند. هر چند پیامبر(ص) همیشه تأییدات الهی را داشت و حمایت ابوطالب(ع) از ایشان نیز از تأییدات خداوند بود. این حمایت ها - که گاهی در قالب اشعار بود - نقش تعیین کننده ای در صدر اسلام داشت.
صباحی با اشاره به اینکه از قدیم کاربرد شعر برای پیشبرد افکار بسیار زیاد بود، افزود: بنای پیامبر(ص) بر سرودن شعر نبود اما به کاربرد شعر عنایت داشت و اولین شاعر پیامبر(ص)، حضرت ابوطالب بود. ابوطالب(ع) حتی برای حمایت از پیامبر(ص) و اسلام "سفیر" به همراه "سروده" می فرستاد؛ مانند آنچه درباره «نجاشی» حاکم حبشه اتفاق افتاد و ابوطالب(ع) شعری سرود و همراه سفیری به نزد او فرستاد و در سروده خود به او گفت که از جناب «جعفر» و بقیه مسلمانان مهاجر به حبشه حمایت کن. پس از موفقیت های جعفر هم با سرودن شعری از نجاشی تشکر و قدردانی می کند.
وی همچنین گفت: نثرهای حضرت ابوطالب(ع) نیز هر کدام واقعه ای دارد که برای درک آن نثرها باید آن واقعه و موقعیت خاص بررسی شود. این حمایت های ادبی هم آنقدر مؤثر بود که دشمنان نیز در کتاب های خود از سر ناچاری و به دلیل پیچیده بودن پیشبرد کار رسول الله(ص) با حضور ابوطالب(ع) مجبور شده اند که نام ایشان را بیاورند و اعتراف کنند که فلان نثر متعلق به اوست.
* شیوه جمع آوری دیوان شعرای بزرگ در طول تاریخ
مدیر مسؤول مؤسسه تحقیقاتی حضرت ابوطالب(ع) سپس در تشریح شیوه جمع آوری دیوان شعرا در طول تاریخ گفت: دواوین را در آن زمان، خود شعرا جمع نمی کردند بلکه راویان، اشعار آنها را جمع آوری می کردند. لذا شاعران به صورت مستقیم نقشی در جمع آوری دیوان خود نداشتند. برای نمونه دیوان شعر منسوب به حضرت علی(ع) از زمان ائمه(ع) تا امروز به پنج یا شش نحوه جمع آوری شده و به نسخه های متعدد رسیده است. درباره سایر شعرای بزرگ نیز همین مسأله رخ داده است. لذا درباره اشعار حضرت ابوطالب، افرادی اشعار معروف و مشهور ایشان را جمع آوری کرده اند و اینگونه نبود که جمع آوری اشعار ابوطالب(ع) روال خاصی داشته باشد.
وی با ذکر اینکه "بررسی شخصیت نویسندگانی که برای حضرت ابوطالب(ع) مطلبی نوشته اند یا اشعار ایشان را جمع کرده اند مهم است"، افزود: مصنفین یا افرادی که اشعار حضرت ابوطالب را جمع کرده اند و یا شخصیت هایی که درباره آن حضرت مقاله ای نوشته یا شعری گفته اند باید به صورت تخصصی شناخته شوند.
* تاریخچه نگارش دیوان های اشعار حضرت ابوطالب(ع)
صباحی درباره تاریخچه نگارش دیوان های شعر منسوب به حضرت ابوطالب(ع) گفت: اولین دیوان اشعار حضرت ابوطالب(ع) به نام "دیوان أبي طالب بن عبد المطلب" از «ابوهفّان عبدالله بن احمد بن حرب المهزمي البصري» متعلق به قرن سوم هجرى است که «ابن جنّی» ادیب و لغوی معروف، او را روایت کرده است. این مؤلف، اواخر قرن دوم به دنیا آمده و شیعه و مورد وثوق علماء و دانشمندان و نیز شعراء بوده است. او از خانواده ای شاعر سر برآورد و دو تن از عموهای او هم از اساتیدش بودند. نجاشی می گوید: "خانواده ابوهفان شیعه و اصالتاً بصره ای هستند". او از بصره به بغداد رفت و شاعری بود که در ابعاد مختلف تخصص داشت و مورد قبول بزرگان ادب و لغت محسوب می شد.
وی درباره این شاعر شیعی گفت: ابوهفان در این کتاب 414 بیت از اشعار حضرت ابوطالب را با ذکر سند و راوی و توضیحات کوتاهی راجع به لغات اشعار آورده است. همچنین توضیحاتی درباره اشخاص مورد اشاره ابوطالب(ع) در آن اشعار بیان کرده است. بهترین تحقيق درباره "ديوان أبي طالب بن عبدالمطلب" از شيخ «محمدحسن آل ياسين» است. او سایر منابع و اسناد را هم ذکر کرده و آنها را در پاورقى، با توضيحات كوتاهى بيان كرده است.
رئیس موسسه تحقیقاتی حضرت ابوطالب(ع) ادامه داد: دومین دیوان اشعار ابوطالب(ع) از «علي بن حمزة البصري التمیمي» است. او به صورت مستقل برای جمع آوری اشعار اقدام کرد و کتاب ابوهفان را ندیده بود. لذا مستقلاً به صورت جامع تر و با سندهای جداگانه اشعار ابوطالب(ع) را نقل کرده است. علی بن حمزه در کتاب خود حدود 180 بیت بیشتر - یعنی 597 بیت - از اشعار حضرت ابوطالب را نقل کرده است.
صباحی کاشانی درباره خصوصیات دیوان جمع آوری شده به وسیله علی بن حمزه تمیمی هم گفت: این کتاب مستند بوده و راویان، افراد شناخته شده ای در رجال شیعه و سنی هستند. از خصوصیات دیگر دیوان جمع آوری شده او نیز این است که علامه «مجلسی» به آن اعتماد داشته و از منابع "بحار الأنوار" محسوب می شود. همچنین برخی از علمای اهل سنت مثل «ابن حجر العسقلاني» در "الإصابة" و «بغدادی» در "خزانة الأدب" از این دیوان نقل کرده اند.
* کم کاری شیعیان و 1000 سال فترت عجیب!
وی یادآور شد: درباره اشعار حضرت ابوطالب(ع) پس از این دو دیوان جامع که بیش از هزار سال پیش تدوین شده و طرز تفکر ابوطالب(ع) درباره پیامبر(ص) را می رساند، دیگر تا حدود 1000 سال چیز جدیدی نداریم! یعنی پس از این دو کتاب، تا سال ١٣٦٩ ق. (1950 م.) درباره دیوان ابوطالب تألیفی نداریم؛ حتی از سوی علمای شیعه. این امر کم کاری محققان و بزرگان ما را می رساند.
صباحی با بیان اینکه "در ابتدای بعثت غیر از ابوطالب(ع) کسی حامی پیامبر(ص) نبود"، درباره تعداد ابیات سروده حضرت ابوطالب در حمایت از اسلام گفت: به گفته «ابن شهرآشوب» در کتاب "متشابه القرآن" ابوطالب(ع) در مدح و حمایت از پیامبر(ص) سه هزار بیت داشته؛ اما امروز با اختلاف نسخه ها حداکثر می توانیم کمی بیش از 700 بیت از آن 3000 بیت را جمع آوری کنیم!
* دیوان های معاصر درباره اشعار حضرت ابوطالب(ع)
وی درباره دیوان های معاصر درباره اشعار حضرت ابوطالب(ع) گفت: پژوهشگران اهل سنت در سال های 1950 و 1993 م. دو دیوان برای حضرت ابوطالب جمع و منتشر کرده اند. اولین دیوان به نام "غایة الطالب فی شرح دیوان أبي طالب" از شیخ «محمّد خلیل خطیب» مصری است. این نویسنده استاد ادبیات در کشور مصر و انسان باسوادی بوده است. او که دیوان خود را بر اساس دیوان ابوهفان نوشته، اضافاتی هم به آن دارد و اشعار حضرت ابوطالب را به 500 بیت رسانده است. نویسنده همچنین در بخش قصیده لامیه از کتاب "طلبة الطالب فی شرح لامیة أبي طالب علیه السلام" اثر «علی فهمی» استفاده کرده است.
رئیس مؤسسه تحقیقاتی حضرت ابوطالب(ع) افزود: شیخ محمّد خلیل خطیب "غایة الطالب" را بیش از هفتاد سال پیش نوشته و در سال 1950 م. منتشر کرده است. ما در مؤسسه بنا داریم که آن را با تخریج و وضع مطلوب تری چاپ کنیم.
وی ادامه داد: دیوان دوم از علمای اهل سنت درباره اشعار ابوطالب، اثر دکتر «محمد التونْجی» استاد دانشگاه حلب در سوریه است. این نویسنده بیش از 90 سال سن دارد و به دنبال ارتباط با او هستیم. محمد تونجی علاوه بر منابع اهل سنت از منابع شیعی مثل "أعیان الشیعة" و "توحید" شیخ صدوق نیز استفاده کرده است و استفاده نویسنده از منابع تشیع در تدوین دیوان ابوطالب(ع) برای ما مهم است.
آقای صباحی با قدردانی از تلاش های این دو دانشمند اهل سنت در تدوین دیوان ابوطالب(ع) گفت: شیخ محمّد خلیل خطیب مصری و دکتر محمد التونْجی سوری در حد وسع خود خوب زحمت کشیدند و به مطالب و نکات دقیقی اشاره کرده اند. هرچند به برخی مباحث این دو کتاب - مخصوصاً در دو مقدمه آنها - نقد داریم، اما در همین حدی که برای حضرت ابوطالب کار کرده اند، خیلی خوب است.
* اهمیت اشعار حضرت ابوطالب(ع) در دفاع از پیامبر(ص)
در ادامه این نشست حجت الاسلام «احمدی تهرانی» درباره "چرایی اهمیت پرداختن به شعر و دواوین ابوطالب(ع)" اظهار داشت: دیوان اشعار حضرت ابوطالب برای درک دفاع ایشان از پیامبر(ص) اهمیت زیادی دارد.
وی با ذکر اینکه "پنج شرح پبرامون قصیده لامیه دیده ام" در توضیح ویژگی های این قصیده حضرت ابوطالب گفت: این قصیده مورد ستایش و مدح بسیاری از بزرگان اهل سنت قرار گرفته است. «رشید رضا» از عالمان اهل تسنن گفته است که: "ای کاش هر دانشجوی ادبیات، قصیده لامیه ابوطالب را حفظ و از بلاغت آن استفاده می کرد." محتوا، شکل، نوع و ترکیب اشعار ابوطالب بسیار فاخر است و می تواند برای دانشجویان ادبیات الهام دهنده باشد.
این استاد حوزه با بیان اینکه صدور، استناد و محتوای قصیده لامیه فاخر است، درباره زمان سرودن این قصیده از سوی ابوطالب گفت: قریش تصمیم گرفت مسلمانان را در انزوا قرار دهد، لذا آنان در شعب ابوطالب محصور شدند و 3 سالِ بسیار سخت بر پیامبر(ص) و اصحاب او گذشت؛ تا چایی که نقل کرده اند مشرکینی که از اطراف شعب عبور می کردند، فریاد رنج کودکان را از آنجا می شنیدند. حضرت ابوطالب در پایان سه سال محاصره در شعب، قصیده لامیه را می سراید و مواضع محکم و استوار خود را بیان می کند.
* محتوای قصیده لامیه
وی درباره محتوای قصیده لامیه گفت: ابوطالب در این قصیده به مشرکان تنبّه می دهد که ما و شما مشترکات زیادی داریم. او پناه می برد بر مقدساتی که قریش هم آنها را مقدس می دانست. به قدری ابوطالب مطالب را به زیبایی بیان و ترسیم کرده است گویا انسان به فیلم نگاه می کند.
احمدی تهرانی افزود: ابوطالب در قصیده لامیه به مشرکان می گوید که وقتی دیدم که شما فقط دشمنی می کنید و با دشمنان ما هم پیمان شدید تصمیم گرفتم خود را وقف پیامبر(ص) کنم. در کنار خانه کعبه عهد بستم که تا پای جان همراه پیامبر(ص) باشم. به خدا پناه می برم از هرکسی که طعنه می زند و بر باطل خود تأکید می کند.
وی همچنین خاطرنشان کرد: ابوطالب در قصیده لامیه احساسات خود را با بیان قوی، زیبا و حماسی و همچنین قاطعیت بیان می کند. از سوی دیگر ارتباط خود با پیامبر(ص) را نشان می دهد و اینکه رسول خدا(ص) برخی اسرار غیبی را به او فرموده و آن پیمان نامه را موریانه خورده است. در ادامه ابوطالب(ع) عنوان می کند که: "با تمام وجود از پیامبر(ص) دفاع می کنم ولو اگر این کار سال ها طول بکشد" و اینکه: "رسول خدا(ص) راستگوست، توجهی به قول باطل مذمت کنندگان ندارد و یقین بدانید که پیروز خواهد شد".
این استاد سطح عالی حوزه علمیه قم درباره علت جاودانه بودن قصیده لامیه ابوطالب(ص) گفت: سبک بیان قصیده، بهترین نوع است و با استفاده از بیان عاطفی و حماسی مطالب بسیاری گفته شده است. لذا ائمه اطهار(ع) ترغیب کرده اند که اشعار و سروده های حضرت ابوطالب(ع) را یاد بگیرید.
احمدی تهرانی تأکید کرد: اگر اشعار ابوطالب(ع) شناخته شود، آن حضرت از مظلومیت خارج می شود.
* تقیه حضرت ابوطالب(ع) در قصیده لامیه
وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: در جای جای قصیده لامیه دلایل زیادی بر ایمان قوی ابوطالب وجود دارد؛ اما از سوی دیگر همانگونه که تقیه روش ائمه(ع) بود، حضرت ابوطالب(ع) نیز از این شیوه استفاده می کرد. ابوطالب در بخشی از قصیده لامیه از امور مقدس یعنی نقاشی ها و مجسمه هایی که مروه و صفا بوده یا کرده است؛ این ابیات، تقیه ایشان را می رساند چون مجسمه ها قطعاً مورد قبول ایشان نیست و به آنها اعتقاد ندارد.
احمدی تهرانی افزود: دلایل فراوانی داریم که حضرت ابوطالب با تقیه با مشرکان برخورد و تعامل می کرد و اهل بیت(ع) نیز شهادت داده اند که ابوطالب(ع) مؤمن بوده است.
شایان ذكر است "همایش بین المللی حضـرت ابـوطالب(ع) ؛ حامی پیامبر اعظم(ص)" به همت "مجمع جهانی اهل بيت(ع)" و با همکاری "آستان مقدس حسینی"، "مؤسسه فرهنگی تحقیقات و نشر حضرت ابوطالب(ع)"، "مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی"، "پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی"، "جامعة المصطفی(ص) العالمیة"، "مرکز آموزش زبان حوزه های علمیه"، "دانشگاه بین المللی اهل بیت(ع)"، "مؤسسه فرهنگی میراث نبوت"، "جامعة الزهراء(س)"، "پژوهشکده الذریة النبویة"، "مؤسسه فرهنگی مذهبی قاسم بن الحسن(ع)"، "مؤسسه فرهنگی هنری ابناء الرسول(ص)" و تعدادی از نهادهای دينی و فرهنگی ديگر برگزار خواهد شد.
مهلت ارسال آثار و مقالات علمی به این همایش تا 30 بهمن 1399 تمدید شده است. برای دسترسی به فراخوان علمی این همایش به زبان های فارسی، عربی، انگلیسی و اردو ایـنـجـا را کلیک کنید.
"کنگره سراسری شعر حضرت ابوطالب(ع)" نیز از برنامه های جانبی این همایش خواهد بود.
برای دسترسی به سایت پنج زبانه همایش بین المللی حضرت ابوطالب ایـنـجـا را کلیک کنید.
