آیتالله حاج شیخ محمدآصف محسنی قندهاری (۱۳۱۴-۱۳۹۸ش)، از مراجع عالیقدر تقلید شیعه و علمای مجاهد افغانستان بود که در راستای استقلال این کشور، حاکم شدن ارزشهای اسلامی و ترویج مکتب اهلبیت(ع) در آن دیار تلاشهای بسیاری کرد تا جایی که در نتیجه این تلاشها بود که مذهب شیعه در کشور افغانستان به رسمیت شناخته شد.
این عالم مجاهد شیعه، ریاست شورای علمای شیعه افغانستان را برعهده داشت و در کنار مبارزات سیاسی و فعالیتهای اجتماعی، خدمات ارزشمندی دیگری همچون تأسیس مراکز متعدد دینی، فرهنگی، تحقیقاتی و رسانهای در افغانستان از خود به یادگار گذاشت که میان آنها میتوان به احداث حوزه علمیه خاتمالنبیین کابل اشاره کرد. ایشان از اعضای شورای عالی مجمع جهانی اهلبیت(ع) و مدافع وحدت مسلمانان و تقریب مذاهب اسلامی بود که دایره نفوذ و تأثیرش فراتر از مرزهای افغانستان را فرا میگرفت.
این مرجع تقلید شیعه، علاوه بر فعالیتهای بیوقفه سیاسی و خدمات گسترده تبلیغی و اجتماعی، بیش از شصت اثر فاخر علمی از خود به یادگار گذاشته است.
زندگینامه
شیخ محمدآصف محسنی فرزند محمدمیرزا، در ۵ اردیبهشت ۱۳۱۴ش در قندهار افغانستان چشم به جهان گشود. ایشان آموزشهای ابتدایی را در مکتبخانه آغاز کرد و از ده سالگی نزد پدرش به خواندن و نوشتن مشغول شد. در سال ۱۳۲۸ش در چهارده سالگی، به همراه خانواده به پاکستان رفت و در کویته زبان اردو آموخت. پس از بازگشت از پاکستان، مدتی در شرکت برق کار کرد و در سال ۱۳۳۰ش در اتاق بازرگانی قندهار مشغول به کار شد. ایشان در سال ۱۳۴۰ش با دخترعمه خود ازدواج کرد و صاحب سه پسر به نامهای عبدالله، حفیظ و حبیب شد. همسر اول و فرزند ارشد ایشان، پیش از او دار فانی را وداع گفتند.
تحصیلات حوزوی
آیتالله محمدآصف محسنی، در قندهار و ولسوالی جاغوری در ولایت غزنی مقدمات علوم دینی را فراگرفت. ایشان، در ۱۲ تیر ۱۳۳۲ش به عراق مهاجرت کرد و در جوار مضجع نورانی حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در نجف اشرف رحل اقامت افکند و در کمتر از سه سال، باقیمانده سطوح را به پایان رساند. وی چنانکه خودش گفته، تعطیلات حوزه برایش خوشایند نبود و روزهای تعطیل هم مشغول به درس خواندن میشد.
ایشان در حوزه علمیه نجف از محضر اساتیدی همچون شیخ محمدعلی مدرس افغانی، شیخ مجتبی لنکرانی، شیخ صدرا بادکوبهای، سید محمدکاظم یزدی بهره برد. آیتالله محسنی، نه سال در درس خارج فقه و اصول آیتالله سید محسن حکیم، آیتالله سید ابوالقاسم خویی، شیخ حسین حلی و آیتالله سید عبدالاعلی سبزواری زانوی ادب زد و از محضر آن عالمان بزرگ کسب فیض نمود.
آن مرحوم به فلسفه و کلام علاقمند بود و بر کتاب باب حادی عشر تعلیقهای نوشت. هممباحثههای ایشان آیات عظام قربانعلی محقق کابلی، اسماعیل محقق و موسی عالمی بامیانی بودند.
فعالیتهای دینی
آیتالله محسنی، نقشآفرینیهای متعددی در افغانستان داشته است؛
ریاست شورای علمای شیعه افغانستان
آیتالله محسنی ریاست شورای علمای شیعه افغانستان را بر عهده داشت. ایشان در سال ۱۳۸۲ش، نخستین تجمع بزرگ علمای شیعه افغانستان را در کابل برگزار کرد و پس از سه روز مذاکره، تأسیس شورای علمای شیعه افغانستان به تصویب رسید. شورای علمای شیعه در ۶۵ نقطه افغانستان دارای نمایندگی است و بیش از دو هزار عضو دارد.
تلاش برای به رسمیت شناختن مذهب شیعه در افغانستان
در قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان که در ۱۴ دی ۱۳۸۲ش به تصویب رسید، برای نخستینبار در تاریخ افغانستان، مذهب شیعه به رسمیت شناخته شد. آیتالله محسنی از جمله کسانی بود که در این راه تلاش بسیاری کرد.
احداث مؤسسه آموزشی و فرهنگی خاتمالنببین
مؤسسه تحصیلات عالی و حوزه علمیه خاتمالنبیین کابل، با مساحت ۴۰ هزار متر مربع، یکی از مراکزی است که با اشراف آیتالله محسنی ساخته شده و از سال ۱۳۸۶ش مورد بهرهبرداری قرار گرفته است. این مجتمع، شامل حوزه علمیه، دانشگاه، کتابخانه و مسجد جامع است.
تلویزیون تمدن
شبکه تلویزیونی تمدن که بیشتر محتوای آن خبر، گزارش و برنامههای دینی است، در سال ۱۳۸۶ش با حمایت مرجع عالقیدر آیتالله محسنی تأسیس شد. این تلویزیون برخلاف دیگر شبکههای افغانستان، از پخش موسیقی خودداری میکند.
تدوین قانون احوال شخصیه شیعیان
شیخ محمدآصف محسنی، در سال ۱۳۸۸ش طرحی با عنوان قانون احوال شخصیه شیعیان افغانستان تقدیم دولت حامد کرزی کرد که بر اساس اصل ۱۳۱ قانون اساسی افغانستان، به تصویب دولت افغانستان رسید.
مدافع تقریب مذاهب اسلامی
آیتالله محسنی، در تلاش برای تقریب مذاهب اسلامی بوده است. تأسیس شورای اخوت اسلامی افغانستان، انتشار کتابی با عنوان «تقریب مذاهب؛ از نظر تا عمل» بخشی از این تلاشهاست.
آیتالله محسنی درباره وحدت اسلامی میگوید:
«معناى اتحاد (اسلامی) این است که اولاً اختلافنظرها بهطور صحيح مشخص شود و موارد متفقعليها كه همه مسلمانان آنها را قبول دارند، معرفى گردد و تا حد مقدور اشتباهات بين طرفين از بين برداشته شود و از اختلافات موهوم جلوگيرى بهعمل آيد. ثانياً در موارد مشترك و متفقعليها همكارى مخلصانه صورت گيرد و در امور اختلافى هرطرف به اعتقادات طرف ديگر احترام قائل باشند و حداقل توهين نكنند. ممكن است دانشمندى به مطلبى معتقد نباشد و حتى آن را باطل بداند ولى مىتواند معتقدين به آن مطلب را معذور بداند و از تحقير عقيده آنان جلوگيرى به عمل آورد.»
زندگی سیاسی
پس از کودتای کمونیستی ۷ اردیبهشت ۱۳۵۷ش و به قدرت رسیدن حزب دموکراتیک خلق افغانستان، آیتالله محسنی افغانستان را ترک کرد. ایشان بتدا برای ادای مناسک حج به عربستان سعودی رفت، سپس به سوریه سفر کرد و چندین ماه در دمشق به تدریس علوم دینی پرداخت. سپس در فروردین ۱۳۵۸ش به قم رفت و به همراه جمعی از روحانیان افغانستانی مقیم حوزه علمیه قم، در ۱۹ فروردین حزب حرکت اسلامی افغانستان را تأسیس کرد. این حزب که از گروههای کوچکتری تشکیل شده بود، به مبارزه نظامی با حکومت کمونیستی وقت افغانستان میپرداخت. ایشان تا سال ۱۳۸۴ش، رهبر این حزب بود و پس از کنارهگیری از رهبری حرکت اسلامی افغانستان، به فعالیتهای سیاسی خود پایان داد.
همکاری با حکومت مجاهدین
پس از سقوط دولت کمونیستی دکتر نجیبالله در ۸ اردیبهشت ۱۳۷۱ش، آیتالله محسنی در نخستین دولت مجاهدین، سخنگوی شورای رهبری دولت اسلامی افغانستان بود.
آیتالله محسنی درباره جهاد میگوید:
«ملتهاى آزاد جهان كه براى سعادت دنياى خود اقدام كردهاند، خون دادهاند، آناني كه دشمنان خارجى خود را سر جاىشان نشاندهاند، خون دادهند، براى برقرارى عدالت اجتماعى و تسليم حكومتها به قانون و حقوق عمومى مردم، خون دادهاند، ما هم بايد با خون پيروز شويم، چنانکه ايرانیها براى پيروزى خود و برقرارى حكومت اسلامى خون دادهاند».
میراث ماندگار
آیتالله محسنی، در کنار اقدامات سیاسی و همچنین فعالیتهای دینی و فرهنگی، کتابها و مقالات بسیاری نیز نوشته است که تاکنون بیش از ۶۰ اثر از آنها به چاپ رسیده است و ۱۰۹ جلد از آنها در نرمافزار «مجموعه آثار حضرت آیتالله محمدآصف محسنی» تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی عرضه شده است. از اینرو «نشان آکادمیسین»، بالاترین نشان علمی افغانستان را دریافت کرده است. آثار ایشان به زبانهای فارسی و عربی نوشته شده و موضوعات متنوعی همچون حدیث، فقه، رجال، عقاید و سیاست را دربرمیگیرد. برخی از آثار او عبارتند از:
- بحوث فی علم الرجال؛ حاوی قواعد رجالی و یکی از تألیفات ماندگار در موضوع درایة الحدیث است.
- مشرعة بحار الانوار؛ تعلیقهای است بر بحار الانوار که در آن نویسنده تلاش کرده تا بر اساس قواعد رجالی ذکر شده در کتاب بحوث فی علم الرجال خود، روایات معتبر را از روایات نامعتبر بحارالانوار جدا کند و به بررسی موضوعاتی بپردازد که در روایات معتبر ذکر شده است.
«عقاید برای همه»، «تقریب مذاهب، از نظر تا عمل»، «زن در شریعت اسلامی»، «توضیح المسائل سیاسی» و «خصایص خاتم النبیین»، از دیگر آثار او است.
ارتحال
آیتالله محسنی سرانجام پس از عمری تلاش و مجاهدت علمی و فرهنگی در ۱۴ مرداد ۱۳۹۸ش بر اثر بیماری در کابل دار فانی را وداع گفت و روح بلندش به ملکوت اعلی پیوست. مراسم تشییع ایشان در ۱۵ مرداد، با حضور عالمان، مسئولان کشوری و لشکری افغانستان، شخصیتهای سیاسی و جهادی افغان، طلاب و صدها نفر از شهروندان کابل در مجتمع علمی فرهنگی و حوزه علمیه خاتمالنبیین(ص) این شهر برگزار شد و پیکر وی پس از تشییع در مدرسه علمیه خاتمالنبیین آرام گرفت.
برخی از مراجع تقلید شیعه، مسئولان دولتی ایران و افغانستان و نهادها، مانند آیتالله سید علی خامنهای ولی امر مسلمین جهان، آیتالله سید علی سیستانی، رئیسجمهور وقت افغانستان، رئیسجمهور وقت ایران، رئیس وقت قوه قضاییه ایران، دبیرکل مجلس وحدت مسلمین پاکستان، رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی و مجمع جهانی اهلبیت(ع) به مناسبت درگذشت ایشان پیام تسلیت جداگانه صادر کردند.
در پیام تسلیت آیتالله خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، آمده است:
«دهها سال مجاهدت فی سبیلالله در میدانهای سیاسی و فرهنگی و علمی و اجتماعی در کشور اسلامی افغانستان و همراه با مردم شجاع و غیور آن سامان، کارنامهی افتخارآمیز این روحانی بلندپایه را نشان میدهد و برکات مستمر و ماندگار آن، میراث ارزشمند معنوی آن بزرگوار است.»
در پیام تسلیت آیتالله سیستانی چنین آمده است: «فقدان آن بزرگوار که از علمای شاخص و اندیشمندان مخلص و مبارزان راه استقلال و وحدت ملت شریف افغانستان بودند خسارتی بزرگ است.»